Μετά την οριστική εγκατάσταση των αποίκων στις παραπάνω περιοχές, μπαίνουμε σε μια απ’ τις σημαντικότερες για την Ελλάδα εποχή, που χαρακτηρίζεται από σπουδαία πολιτιστική άνθιση και τη δημιουργία σημαντικών κοινωνικών δομών, αλλά και από ταραχώδη χρόνια. Η αρχαία Ελλάδα έχει αφήσει το στίγμα της στην παγκόσμια σφαίρα και θαυμάζεται ακόμα, αφού τα επιτεύγματά της παραμένουν άσβεστα στο βάθος των αιώνων.

Η αρχαία Ελλάδα υπήρξε η γενέτειρα της δημοκρατίας, με τις πόλεις- κράτη να διαδέχονται τα φέουδα και τα φυλετικά κράτη. Ο όρος πόλη-κράτος, αν και είχε κάνει την εμφάνισή του λίγο πριν τους αρχαϊκούς χρόνους, ήταν τότε που θεμελιώθηκε, μαζί με τις σημαντικές πολιτειακές αλλαγές που συντελέστηκαν στον ελλαδικό χώρο. Την εποχή εκείνη τέθηκαν οι βάσεις για μια δημοκρατική χώρα με ελεύθερους και ενεργούς πολίτες, ενώ σημαντικά βήματα έγιναν και στον τομέα της δικαιοσύνης, με την εμφάνιση των νόμων του Δράκοντα το 621 π.Χ., που αποτέλεσαν την απαρχή της νομοθετικής λειτουργίας στην Ελλάδα. Συνέπεια των δομικών αυτών αλλαγών ήταν η πνευματική ανάκαμψη των πολιτών, με τη διάδοση της, ολοκληρωμένης πλέον, ελληνικής γραφής, συνέχεια του φοινικικού αλφαβήτου, να συντελεί αποφασιστικά στην πολιτιστική άνθιση. Τότε κόπηκαν και τα πρώτα ελληνικά νομίσματα. Σημεία σταθμοί της πολιτιστικής ανάπτυξης της εποχής εκείνης ήταν η ίδρυση των Ολυμπιακών αγώνων, η εμφάνιση της λυρικής και αργότερα της δραματικής ποίησης, καθώς και η φιλοτέχνηση των αγαλμάτων που σήμερα κοσμούν τον Παρθενώνα, των κούρων και των κορών. Τότε εμφανίζεται και ο Όμηρος με τα σπουδαία έπη Ιλιάδα και Οδύσσεια, που διδάσκονται στα σχολεία, ως αριστουργήματα της επικής ποίησης.

Η αρχαϊκή εποχή έχει να επιδείξει σπουδαία επιτεύγματα σε όλους τους τομείς, έθρεψε όμως ταυτόχρονα την αντιπαλότητα ανάμεσα στις δυο μεγάλες πόλεις της περιόδου, την Αθήνα και τη Σπάρτη, η οποία και οδήγησε στον Πελοποννησιακό πόλεμο, που ανέδειξε νικήτρια τη Σπάρτη. Οι δυο πόλεις είχαν δομικές διαφορές, με τους Σπαρτιάτες να ξεχωρίζουν για την ενασχόλησή τους με την πολεμική τέχνη και την πολιτική και τους Αθηναίους για τις κοινωνικές τους δομές, τη φιλοσοφία και την εμπορική τους δραστηριότητα.

Η Αθήνα, με τη “σεισάχθεια” του Σόλωνα, νόμο που καταργούσε τα χρέη και το καθεστώς της δουλείας, αλλά και με την Εκκλησία του Δήμου (όπου συμμετείχε κάθε Αθηναίος πολίτης άνω των 30 ετών) να αναδεικνύεται στο ισχυρότερο κέντρο αποφάσεων, απέκτησε λαϊκή συνεκτικότητα.

Η Σπάρτη απ’ την άλλη, παρέμεινε πιστή στην ολιγαρχική διακυβέρνηση, στηρίζοντας την εξουσία της στην πολεμική της δύναμη.

Η Αρχαϊκή εποχή τερματίζεται με την εισβολή των Περσών τον 5ο αιώνα π.Χ., οπότε και μπαίνουμε σε μια καινούρια για την ελληνική ιστορία σελίδα.

Η εποχή αυτή, που εκτείνεται από τον 5ο έως τον 4ο αιώνα π.Χ. είναι η λαμπρότερη περίοδος για την Ελλάδα και κυρίως για την Αθήνα, αφού γνώρισε τη μεγαλύτερή της ακμή και ανέθρεψε σπουδαίους φιλοσόφους και πνευματικούς ανθρώπους. Έχοντας αποκρούσει επιτυχώς τις Περσικές εισβολές του 5ου αιώνα, η Ελλάδα βίωσε την χρυσή της εποχή, όπως μαρτυράει και το όνομα που της αποδίδεται.

Προτού η Ελλάδα γνωρίσει τη μεγάλη λάμψη της είχε να ξεπεράσει το εμπόδιο των Περσών, οι οποίοι θέλησαν να εφαρμόσουν την επεκτατική τους πολιτική και στη Μεσόγειο. Πραγματοποίησαν τρεις εκστρατείες στο ξεκίνημα του 5ου αιώνα π.Χ., με τους Έλληνες να τους απωθούν επιτυχώς, παρά το μεγάλο αριθμητικό πλεονέκτημα των Περσών. Οι σημαντικότερες μάχες στο διάστημα αυτό ήταν:

•    Στο Μαραθώνα, με επικεφαλής τον Μιλτιάδη, όπου οι Έλληνες συνέτριψαν τον πολυάριθμο περσικό στρατό, με μικρές δικές τους απώλειες.
•    Η μάχη των Πλαταιών, που ήταν επίσης νικηφόρα για τους Έλληνες.
•    Οι ναυμαχίες της Σαλαμίνας και της Μυκάλης, με τον ελληνικό στόλο να κατατροπώνει τον περσικό.
•    Η μάχη των Θερμοπυλών, όπου αν και οι 300 Σπαρτιάτες και οι 700 Θεσπιείς με αρχηγό το Λεωνίδα ηττήθηκαν, πάλεψαν με σθένος και γενναιότητα, γράφοντας το όνομά τους στην ιστορία με χρυσά γράμματα.

Το θρίαμβο των Ελλήνων απέναντι στην περσική απειλή ακολούθησε η ακμή της Αθήνας, που αναδείχθηκε ως η σημαντικότερη πόλη της περιόδου και ως σπουδαία ναυτική δύναμη και κέντρο πολιτισμού. Το αποκορύφωμα της λάμψης της βίωσε υπό την ηγεσία του Περικλή, στα μέσα του 4ου αιώνα, οπότε και δημιουργήθηκαν σημαντικοί κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί, όπως η Βουλή και η Εκκλησία του Δήμου, που δικαιολογούν το χαρακτηρισμό της αρχαίας Αθήνας ως γενέτειρα της δημοκρατίας.  

Το σπουδαιότερο αρχιτεκτονικό κληροδότημα της περιόδου είναι η Ακρόπολη, το σημαντικότερο μνημείο της χώρας, ενώ στον τομέα του πολιτισμού, η φιλοσοφία βρήκε πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης με τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη να ξεχωρίζουν και να δημιουργούν δικές τους σχολές.

Τον αιώνα αυτό γεννιέται και η ελληνική τραγωδία με κύριους εκφραστές τον Αισχύλο, το Σοφοκλή και τον Ευριπίδη, τα έργα των οποίων αποτελούν πεδίο μελέτης και παίζονται σήμερα στο θέατρο, όπως και η (πολιτική) σάτιρα του Αριστοφάνη, που επίσης έκανε την εμφάνισή της εκείνη την εποχή. Τέλος, ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης, που φέρουν την ονομασία “πατέρες της ιστορίας”, εμπνευσμένοι από τα γεγονότα της εποχής, ο πρώτος από τους περσικούς πολέμους και ο δεύτερος από τον Πελοποννησιακό, μας άφησαν σπουδαία ιστορικά έργα.

Ο χρυσός αιώνας για την Αθήνα και η ραγδαία ανάπτυξή της είχε σαν αποτέλεσμα την υπεροχή της έναντι των συμμάχων της, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση της στρατοκρατικής Σπάρτης. Το 431 π.Χ. η αντιπαλότητα των δυο πόλεων οδήγησε σ’ έναν εμφύλιο πόλεμο, τον Πελοποννησιακό, που διήρκησε 27 χρόνια και καταγράφεται ως ο σκληρότερος της ιστορίας της Ελλάδας. Το 404 π.Χ., η λήξη του πολέμου βρίσκει νικητές τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι και κατέλυσαν την αθηναϊκή ηγεμονία. Έκτοτε η Σπάρτη αναδείχθηκε σε πρώτη δύναμη, με τη Θήβα όμως να την αντιμάχεται και να βάζει τελικά τέλος στη Σπαρτιατική υπεροχή. 

Μετά τις έριδες που οδήγησαν στην αποδυνάμωση των μεγάλων ελληνικών πόλεων, αναδύθηκε μια νέα δύναμη, το κράτος της Μακεδονίας, με αρχηγό τον Φίλιππο Β’, που είχε στρατιωτική βάση και στόχο τη διοργάνωση εκστρατείας εναντίον των Περσών.

Στη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ. ο Φίλιππος Β’ εδραίωσε την κυριαρχία του νικώντας το κοινό μέτωπο Αθηναίων και Θηβαίων και ενώνοντας τελικά, στο πλαίσιο ενός συνεδρίου, όλες τις ελληνικές πόλεις ενάντια στον κοινό εχθρό, τους Πέρσες.

Μετά τη δολοφονία του Φιλίππου, το έργο του κλήθηκε να συνεχίσει ο 20χρονος γιος του Αλέξανδρος, γνωστός στην ιστορία ως “Μέγας Αλέξανδρος”. Έχοντας μεγαλόπνοα σχέδια και ξεχωριστές στρατιωτικές ικανότητες, αυτοανακηρύχθηκε αυτοκράτορας και επέβαλε την επεκτατική του πολιτική.

Η νικηφόρα πορεία του Αλέξανδρου ξεκίνησε από το Γρανικό ποταμό, όπου και αντιμετώπισε τους Πέρσες επιδεικνύοντας τη δύναμή του αλλά και τη δίψα του για νίκη. Ο μεγάλος στρατηλάτης, όπως έχει μείνει γνωστός, κατέλαβε αρκετές περιοχές της Μικράς Ασίας, την Αίγυπτο, όπου ίδρυσε την Αλεξάνδρεια, και προχώρησε στην κατάκτηση των μεγάλων περσικών πόλεων. Η καθοριστική μάχη που του άνοιξε το δρόμο για την κατάκτηση της Αυτοκρατορίας διεξήχθη στα Γαυγάμηλα το 331 π.Χ., όπου συνέτριψε το στρατό του Δαρείου και έτρεψε τον ίδιο σε φυγή. Σειρά είχαν η Περσέπολη και οι Πασαργάδες, οι σημαντικότερες περσικές πόλεις.

Η επεκτατική πολιτική του Αλέξανδρου τον ώθησε να καταλάβει όσες περιοχές βρίσκονταν στο διάβα του. Έχοντας πετύχει το στόχο του, θέλησε να συνεχίσει την επέλασή του και έφτασε μέχρι τις Ινδίες, επιδιώκοντας να αντικαταστήσει την Περσική Αυτοκρατορία από μια Μακεδονική. Η Αυτοκρατορία αυτή ήταν ένα κράμα μακεδονικής,  περσικής και ελληνικής, με στοιχεία και από τις τρεις. Στόχευε στην αφομοίωση των κατακτημένων λαών και στη διάδοση του ελληνισμού σε κάθε γωνιά της γης.

Δεν κατάφερε όμως να υλοποιήσει τα φιλόδοξα σχέδιά του, όχι επειδή ανέκοψε την πορεία του κάποιος σπουδαίος στρατηγός, αλλά επειδή νικήθηκε από τον δυνατό πυρετό, που οδήγησε στο θάνατό του σε ηλικία 33 ετών, βάζοντας έτσι τέλος στην επέκταση της Αυτοκρατορίας του.